Του Ηλία Δημητρόπουλου
Η ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1922 «Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΜΥΡΙΩΝ»- 102 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ
Μικρό παιδί ακόμη, είχα ακούσει από τον πατέρας μου Σταύρο (γεν. 1893) ότι ως στρατιώτης το 1922 στη Μικρά Ασία είχε Διοικητή τον Τσίπουρα από τον Πλάτανο Ναυπακτίας. Αυτή η θύμηση, τόσα χρόνια μετά, με ώθησε να ανατρέξω στα βιογραφικά του αξιωματικό Νικόλαο Τσίπουρα, έρευνα που με οδήγησε στην ιστορία της περίφημης ‘’Ανεξάρτητης Μεραρχίας’’, ο άθλος της οποίας πήρε το χαρακτηρισμό ως «η Κάθοδος των νεοτέρων Μυρίων», αφού υπήρξε η μοναδική μεγάλη μονάδα της στρατιάς των 210 χιλ. ανδρών, της μεγαλύτερη που παρέταξε ποτέ η νεότερη Ελλάδα, να σωθεί μαζί με τον εξοπλισμό της. Η συγκεκριμένη Μεραρχία (244 Αξκοί και 7.500 άνδρες), μετά από πορεία16-17 ημερονυχτίων διήνυσε 630 χιλ., εν μέσω εχθρικού εδάφους, έφτασε στο λιμανάκι του Δικελί και διαπεραιώθηκε στη Μυτιλήνη, σώζοντας συγχρόνως πάνω από 5000 εξαθλιωμένους πρόσφυγες, που προστέθηκαν στην πορεία της.
Αυτή η επίλεκτη Μεραρχία είχε συγκροτηθεί στη Θράκη με σκοπό να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, βάση σχεδίου που εκπονήθηκε από τη στρατιά της Σμύρνης(Χατζανέστης), ως αντιπερισπασμός στην πίεση που ασκούσε στο Μέτωπο ο αναδιοργανωμένος στρατός και οι άτακτοι τσέτες του Κεμάλ. Το σχέδιο βέβαια ναυάγησε ‘’εν τη γενέσει του’’, λόγω του ‘’βέτο’’ της Γαλλίας και της Ιταλίας, που ήταν από τις μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Έτσι η Μεραρχία το καλοκαίρι του 1921 μεταφέρθηκε στη Μικρά Ασία και εντάχθηκε υπό το Γ΄ Σώμα Στρατού. στην ευρύτερη περιοχή του Εσκί Σεχίρ (Δορύλαιο) και πιο συγκεκριμένα στην κωμόπολη Σεγίτ Γκαζί (Φρυγία), τομέας μετώπου ‘’Ακ κιν’’. Η επάνδρωσή της κατά βάση αποτελούταν από φιλοβασιλικά στοιχεία, αλλά αυτό, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δεν εμπόδισε να δείξει αξιοθαύμαστη πειθαρχία, ενότητα και στιβαρή διοίκηση υπό τον Κερκυραίο Μέραρχο, Συνταγματάρχη Δημήτριο Θεοτόκη.
Διοικητής του 53ου Συντάγματος της Μεραρχίας ήταν ο ικανότατος Αντισυνταγματάρχης Νικόλαος Τσίπουρας από τον Πλάτανο Ναυπακτίας.
Η εξόρμηση του στρατού μας το καλοκαίρι του 1921, ενώ έφθασε σε απόσταση 46-48 χιλ. από την Άγκυρα, δεν κατάφερε να διασπάσει τις τελευταίες αμυντικές γραμμές των τούρκων και έτσι ο στρατός μας αναδιπλώθηκε στην αμυντική γραμμή που είχε το 1921,πριν την εκδήλωση της μεγάλης αυτής εξόρμησης.
Απ’ αυτό το χρονικό σημείο φάνηκε το αδιέξοδο της εκστρατείας και σε συνάρτηση με το διχαστικό κλίμα στην Ελλάδα, το ηθικό του στρατεύματος υποχώρησε ραγδαία με λιποταξίες στρατιωτών και αντικαταστάσεις αξκών με κομματικά κριτήρια, σε σημείο που η όλη κατάσταση οδηγούταν σε δραματικό αδιέξοδο
Στις 13 Αυγούστου 1922 εκδηλώθηκε η μεγάλη τουρκική επίθεση με επίκεντρο το Αφιόν Καραχισάρ, έδρα του Α΄ Σώματος. Ο κεντρικός και νότιος τομέας αντίστοιχα κατέρρευσαν ‘’εν μια νυκτί’’, αντίθετα το Γ΄ Σώμα δεν δέχθηκε τόση μεγάλη πίεση και κατάφερε να διαπεραιωθεί από τα λιμάνια του Πανόρμου και της Αρτάκη στην Ανατολική Θράκη, πλην της 11ης Μεραρχίας(Μέραρχος Κλαδάς), που παραδόθηκε στους Τούρκους, τελείως αδικαιολόγητα. Η Ανεξάρτητη Μεραρχία δέχθηκε πίεση στο θέση Ακ-Ιν, αλλά απέκρουσε όλες τις τουρκικές επιθέσεις και άρχισε να υποχωρεί Νοτιοδυτικά συντεταγμένα.
Στην πορεία της ήταν αναγκασμένη να περάσει αναγκαστικά από την περιοχή της Κιουτάχειας, μέσα από την κοιλάδα του ποταμού Γύμαρη. Η στενωπός αυτή, μήκους 18 χιλ. και πλάτος 100-200μ., περιβαλλόταν εκατέρωθεν από απόκρημνα βουνά. Στη χαράδρα αυτή δέχθηκε σφοδρή επίθεση από την τουρκική Μεραρχία του Καυκάσου και την 1η Μεραρχία ιππικού. Μετά 12ωρη σκληρή μάχη απώθησε, με αρκετές απώλειες, τις τουρκικές δυνάμεις και εξήλθε από την κοιλάδα γράφοντας σελίδες δόξας. Όλως ιδιαιτέρως διακρίθηκε ο Αντισυνταγματάρχης Ν. Τσίπουρας, άλλοτε επικεφαλής της εμπροσθοφυλακής κι άλλοτε της οπισθοφυλακής. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, χωρίς επικοινωνία με τη Στρατιά στη Σμύρνη ή άλλη φίλια Μονάδα, η Διοίκηση της Μεραρχίας αγνοούσε την καταστροφή των Α΄ και Β΄ Σωμάτων και συνέχιζε την πορεία της. Στον προβληματικό ασύρματο, εν μέσω τουρκικών και γαλλικών παρασίτων, έλαβε διαταγή του Αρχιστρατήγου Χατζανέστη να κατευθυνθεί προς τα νότια, προς το Ουσάκ, για βοήθεια στο Α΄ Σώμα, αγνοώντας ότι το τουρκικό ιππικό είχε ήδη καταλάβει τη Κιουτάχεια, το Αφιόν Καραχισάρ και εφορμούσε δυτικά.
Κατόπιν μεγάλου προβληματισμού ο Μέραρχος Θεοτόκης αποφάσισε να συμμορφωθεί με τη διαταγή της Στρατιάς και διέταξε πορεία προς νότο, ακολουθώντας τον αμαξιτό δρόμο προς την πόλη Γεντίζ, που αν δεν μεσολαβούσε ο σωτήρας από τον αέρα, ο περίφημος αεροπόρος Γεώργιος Ξηρός, ο όλεθρος την ανέμενε.
Στις 20 Αυγούστου, τρίτη ημέρα της πορείας της, φάνηκε ξαφνικά στον ορίζοντα ένα αεροπλάνο από τα ΝΔ, που πέταξε χαμηλά πάνω από τη φάλαγγα και μ’ έναν κύκλο επανήλθε. Στην εμπροσθοφυλακή οι υπεύθυνοι αξκοί (Αντισυνταγματάρχης Κωνσταντίνου) άπλωσαν γρήγορα τα πάνινα σήματα αναγνώρισης και ο Επιχειρησιακός επιβαίνων Λοχαγός Γ. Ξηρός πέρασε χαμηλά και έριξε έναν μικρό σιδερένιο κύλινδρο που μέσα είχε διαταγή της Στρατιάς προς τη Μεραρχία με την οποία διέταζε να αλλάξει πορεία και να κατευθυνθεί δυτικά προς τη θάλασσα και να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους από τις κωμοπόλεις και τα χωριά που θα συναντούσε στο δρόμο της. Στη λακωνική διαταγή διαφαινόταν ότι «παρά πάσα λογική» το μέτωπο έχει διαρραγεί. Δεν αρκέστηκε, όμως, σ’ αυτό ο αεροπόρος Ξηρός, διέγραψε ορισμένους κύκλους και αφού έγραψε πρόχειρες σημειώσεις για τις θέσεις των τούρκων που κατόπτευσε, στη συνέχεια έρριψε εντός φακέλου στη Μεραρχία τις παρατηρήσεις του, για τις τουρκικές θέσεις. Σε σύσκεψη ο Μέραρχος ανάθεσε στους διοικητές των τμημάτων, σε ξεχωριστές συγκεντρώσεις των στρατιωτών, να τους ενημερώσουν για την κρισιμότητα της κατάστασης και να τους ζητήσουν να δεσμευτούν για πειθαρχία, συνοχή και αποφασιστικότητα και εφόσον έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη στη Διοίκηση και στους Αξιωματικούς τους, αυτοί θα τους οδηγήσουν πίσω στα σπίτια τους με ασφάλεια. Επικράτησε απόλυτη τάξη και με ενθουσιασμό οι στρατιώτες επέδειξαν απόλυτη υπακοή και αναπτερωμένο ηθικό. Χαράχθηκε νέα πορεία με στόχο να φτάσουν στο Αιγαίο στις Κυδωνιές ή στο Δικελί. Στην πορεία της, δεχόταν συνεχείς παρενοχλήσεις από τσέτες και ιππείς. Σοκ προκάλεσε το θέαμα που αντίκρισαν όταν συνάντησαν σωρό κατακρεουργημένων πτωμάτων ελλήνων του 32ου Συντάγματος που είχε αποδεκατιστεί ενωρίτερα στην ‘’καταραμένη’’ αυτή χαράδρα, «Αλή Βεράν». Η Μεραρχία σε μια υπέρτατη προσπάθεια κάλυπτε περί τα 30-35 χλμ. ημερησίως, λαμβανομένου υπόψη ότι μετέφερε όλο το δυναμικό της (πυροβόλα, χειρουργείο, παντοειδή υλικά κτλ.). Ενδιάμεσα σε κάποιον σταθμό αναγκάστηκε να κάψει τα μη απαραίτητα μέσα, για επιτάχυνση της πορείας.
Κάπου εδώ εντάχθηκαν και περί τους 300 Αξκοί και στρατιώτες που είχαν διασωθεί από την τραγωδία του 32ου Συντάγματος και αποτέλεσαν ξεχωριστό λόχο. Στα χωριά χιλιάδες Έλληνες εκλιπαρούσαν να μπουν στη φάλαγγα για να γλιτώσουν το τούρκικο μαχαίρι. Στην κωμόπολη Σαντιρντζή ο Μέραρχος και οι αξκοί με βαριά καρδιά δεν επέτρεψαν την ένταξη στη φάλαγγα των γυναικοπαίδων, φοβούμενος την αργοπορία της φάλαγγας και την ευάλωτη θέση της. Η άρνηση αυτή βάρυνε την καρδιά όλων. Γι’ αυτό όταν η Μεραρχία πλησίαζε στο Δικελί (ή και Δεκελή) πήρε μαζί της και διέσωσε περί τις πέντε χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιους από το Κιρκαγάτς και την Πέργαμο.
Οι Τούρκοι στις πόλεις και τα χωριά που διερχόταν η Μεραρχία νόμιζαν ότι είναι τουρκική, γιατί δεν φαντάζονταν ότι υπάρχει συγκροτημένη μεγάλη Ελληνική δύναμη ακόμη στην Μ.Ασία. Οι αρχικές ζητωκραυγές τους αμέσως μετατράπηκαν σε κατήφεια. Με διαταγή του Μεράρχου καλούνταν οι κατά τόπους Τούρκοι δήμαρχοι από τους οποίους απαιτούσε μέσα στο βράδυ να ζυμωθούν και το πρωί να παραδοθούν 10.000 ψωμιά και 2.000 νομή για τα ζώα και εφόσον συμμορφωθούν δεν πρόκειται να πέσει ούτε τουφεκιά. Εάν όμως δεν τηρήσουν την υπόσχεσή ους, τον λόγο θα έχουν τα πυροβόλα που βλέπετε. Απόλυτη ήταν η συμμόρφωση. Η κάθοδος των νέων Μυρίων είχε και τα πολύτιμα απρόοπτα αν όχι ‘’ευτράπελα’’.
Οι Ιθύνοντες(Καϊμακάδες) Τούρκοι των χωριών είχαν χειροκίνητα τηλέφωνα τα οποία δεν πρόλαβαν να τα κρύψουν από την αιφνιδιαστική εμφάνιση της Ελληνικής δύναμης. Σ’ ένα απ’ αυτά, λέει ο Μέραρχος στον έφεδρο Μικρασιάτη Ανθυπολοχαγό Παπαδόπουλο (υπήρχε και δεύτερος Αξκός τουρκομαθής, που ονομαζόταν Λαδάς) που γνώριζε άριστα τα τούρκικα : Γύρνα τη μανιβέλα και μίλα σε όποιον απαντήσει. Πράγματι απάντησε τηλεφωνητής που νόμιζε ότι τον καλεί ο Τούρκος Δήμαρχος (Καϊμακάμης) – Πώς είναι τα πράγματα εκεί ; – Έχουν προχωρήσει οι δικοί μας δυτικότερα από το Ουσάκ και προσπαθούμε να βρεθούν δυνάμεις για να προλάβουν μια Μεραρχία Ελλήνων που κατευθύνεται δυτικά, αλλά μας λείπουν εδώ και όπλα.- Καλά θα σας στείλω αύριο το πρωί 150 όπλα !
Τελικά ο Μέραρχος διέταξε τον Τσίπουρα να πάρει ένα τάγμα από το 53ο Σύνταγμα μαζί του και να προωθηθεί στο Δικελί για να βρει καράβια, προκειμένου να διαπεραιωθεί η Μεραρχία και οι χιλιάδες πρόσφυγες στη Λέσβο. Εν τω μεταξύ τον πλησίασε ομάδα 5-6 ιππέων και με άριστα ελληνικά του είπε να κατευθυνθεί προς τη Σμύρνη. Έμπειρος ο Τσίπουρας κατάλαβε την παγίδα και τους κυνήγησε.
Έφτασε ο Τσίπουρας στο Δικελί απώθησε τους τσέτες, αλλά το λιμανάκι πανέρημο, δεν υπήρχε ψυχή, ούτε βάρκες, ούτε καΐκια. Αν πριν από λίγες ημέρες η σωτηρία ήρθε εξ ουρανού, εδώ στην περίσταση ήρθε από θάλασσα και τούτο γιατί ένας στρατιώτης, ψαράς στον πολιτικό βίο, ως νέος Οδυσσέας, έμελλε να ολοκληρώσει τη σωτηρία των νέων μυρίων Συγκεκριμένα ο στρατιώτης από την Πορταριά Βόλου, που ονομαζόταν Χαράλαμπος Σαναλέμης, εντόπισε μια παραπεταμένη σαπιο-βάρκα κάπου στην παραλία. Χωρίς να χάσει καιρό της έκανε κάποια μερεμέτια προσθέτοντας κάποιες σανίδες, ενώ βρήκε κι ένα ιστίο.
Μπήκαν στη βάρκα ο Τσίπουρας, δύο άλλοι Αξιωματικοί, ο Σαναλέμης, ένας ακόμη στρατιώτης και ένας βαρκάρης και μετά πέντε ώρες (3 ώρες με το πανί και 2 ώρες με κουπιά) αποβιβάστηκαν στη Μυτιλήνη. Αμέσως ο Τσίπουρας εξασφάλισε πολιτικά και πολεμικά καράβια και επέστρεψε στο Δικελί, όπου ανέλαβε τώρα την οπισθοφυλακή, μέχρι να επιβιβαστεί και ο τελευταίος στρατιώτης και ο τελευταίος πρόσφυγας. Στη Μυτιλήνη επικρατούσε χάος από λιποτάκτες και κακοποιά στοιχεία.
Ο Τσίπουρας ορίστηκε φρούραρχος και μέσα σε λίγες ημέρες επέβαλε νόμο και τάξη. Η Μεραρχία ατόφια μεταφέρθηκε στις 4-5 Σεπτεμβρίου 1922 στη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια στη Θράκη όπου και αποτέλεσε τον πυρήνα της νέας στρατιάς του Έβρου.
Εν κατακλείδι, «οι νέοι Μύριοι» χρειάστηκαν 16 ημερόνυχτα για να διανύσουν 630 χλμ. μέσα σε εχθρικό έδαφος, για να καταγραφεί ο άθλος στην Ιστορία ως η μόνη μεγάλη Μονάδα που επέστρεψε ατόφια στην Ελλάδα σώζοντας και πάνω από 6.000 πρόσφυγες Έλληνες και Αρμενίους.
*1. Ο Μέραρχος Σπύρος Θεοτόκης υπήρξε άριστος Αξιωματικός, με σπουδές και στη Γαλλία. Δυστυχώς, τα πολιτικά γεγονότα που ακολούθησαν την καταστροφή, συνετέλεσαν στον θάνατό του (από φυσικά αίτια) το 1923. Λέγεται από τους Κερκυραίους ότι από ανθρωπισμό υιοθέτησε δυο ανήλικα κοριτσάκια (πρόσφυγες) τα οποία και μεγάλωσαν στην Κέρκυρα.
*2. Ο Νικόλαος Τσίπουρας έλαβε μέρος και στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940 ο Έφεδρος Υποστράτηγος.
*3. Έκανα προσπάθειες να εντοπίσω απογόνους του Λοχία Σαναλέμεη στην Πορταριά Πηλίου, πλην δεν τα κατάφερα.
