Στο πλαίσιο του Εορτασμού των 200 χρόνων από την Έναρξη της Εθνικής Παλιγγενεσίας 1821-2021 και με αφορμή πραγματοποίησης της Ημερίδας -ΔΡΟΜΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ- εκπροσωπώντας την Αδελφότητα Ναυπακτίων Αττικής «ο Έπαχτος» , με ιδιαίτερη συγκίνηση ,θα σας παρουσιάσω το θέμα «Ο χορός των Εξοδιτών στο Λιδωρίκι» και το αποτύπωμά του, μέσα από λογοτεχνικά και ιστορικά κείμενα».
Ο Εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», ένα από τα κορυφαία έργα του έγραψε για τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου:
Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά
Και ελεύθεροι να μείνουν
Εκείθε με τους αδελφούς
Εδώθε με το χάρο.
Με τους στίχους αυτούς, δηλώθηκαν οι σκληρές συνθήκες και η ηρωική στάση των Εξοδιτών στην πορεία διεκδίκησης της Ελευθερίας, την οποία θέτουν υψηλότερα και από την ίδια τους τη ζωή.
Το δικαίωμα της Ελευθερίας θα το κερδίσουν, είτε κατορθώνοντας να φτάσουν απέναντι μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες, είτε να πέσουν μαχόμενοι. Το μήνυμα είναι σαφές και αδιαπραγμάτευτο.
Με ψυχή όρθια και ανυπόταχτη, οι υπερασπιστές αποφασίζουν να διασχίσουν τον αποκλεισμό των Τουρκικών και Αιγυπτιακών Δυνάμεων και να βαδίσουν προς την Ελευθερία.
Τη διεκδίκησαν, εκείνη τη μεγάλη νύχτα της Εξόδου, αφού εξάντλησαν κάθε προσμονή βοηθείας έξωθεν.
Το Μεσολόγγι εμβληματικός τόπος ιστορικής μνήμης της Επανάστασης του 1821, αντιπροσωπεύει, την κορυφαία στιγμή, για την πιστοποίηση της ελευθερίας ως διαχρονικής αξίας.
Σύμφωνα με τα «Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833» του Νικολάου Κασομούλη, υπερασπιστή του Μεσολογγίου και διασωθέντα της Εξόδου, πληροφορούμαστε, πως ο αριθμός από τις φάλαγγες των προμάχων, της Εξόδου, με προορισμό το Ναύπλιο, πέρασε και στάθηκε στο Λιδωρίκι.
Επίσης, ο Κασομούλης σημείωσε το γεγονός της θερμής υποδοχής που έτυχαν οι μαχητές στον τόπο αυτό.
Ξεδιπλώνοντας τις σελίδες της διαδρομής των Εξοδιτών, συναντάμε τη Μούσα, που οδήγησε το χέρι του Γεωργίου Τερτσέτη, και του Γιάννη Βλαχογιάννη, σε ποίημα και λογοτεχνικό κείμενο αντίστοιχα, να περιγράφουν το χορό που στήθηκε στο Λιδωρίκι από τους Εξοδίτες.
Ο νομομαθής και ποιητής Γεώργιος Τερτσέτης, ευρισκόμενος στο Ναύπλιο πληροφορήθηκε το γεγονός του χορού στο Λιδωρίκι, και εμπνεόμενος από τα συμβάντα, συνέθεσε ποίημα με τον τίτλο «Ο Χορός των Οπλαρχηγών και η νύχτα του Μαΐου».
Η πένα του ποιητή αναφερόμενη στο Χορό, περιγράφει το μεγαλείο της ζωής, σαν πύρινο άνθος, που ξεπροβάλλει μέσα από τον πόλεμο.
Ο χορός στο ποίημα προσδιορίζει το Μεσολόγγι ως εξής:
Φανερώνει την κατάκτηση της Ελευθερίας ,μέσα σε γιορτινή ατμόσφαιρα.
Τονίζει το ρόλο της γυναίκας, στην πρώτη γραμμή, στην πορεία προς την ελευθερία.
Την περιγράφει ντυμένη με αντρίκια ρούχα, και στα άρματα ζωσμένη.
Έτοιμη να μετρηθεί με τον εχθρό μέχρις εσχάτων για την πατρίδα.
Εντοπίζει, από τη σύνθεση του χορού, (άντρες – γυναίκες – παιδιά) την παρουσία της οικογένειας και δίνει έμφαση στον κρίκο αυτό, ως ισχυρό στήριγμα του ‘Έθνους.
Ο κύκλιος χορός εδώ, είναι το σύνολο της πνοής και του πάθους της καρδίας για την ελευθερία. Κορμιά στητά, μάτια του θάρρους, που περισώζουν στον κύκλιο ενός χορού την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Κορμιά στητά, αρματωμένα και ένας κύκλιος χορός, όπως ο λόγος του Ελύτη, στην ωδή, «Θάνατος και ανάστασις», του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.
«…Βαρύς ο κόσμος να τον ζήσεις ,όμως για λίγη περηφάνια ,το άξιζε …»
Ο Κύκλιος χορός εδώ, είναι σύμβολο ομοψυχίας. Δηλωτικό του ομότροπου και όμαιμου.
Ο κύκλιος χορός εδώ, είναι η κοινή απόφαση, που ορθώνεται ενάντια στην αντίξοη συνθήκη, για τη διατήρηση της ελληνικής ψυχής τους.
Ο χορός είναι η νέα στιγμή, των διασωθέντων ψυχών, που πλέκουν τα χέρια τους στον ενωτικό κύκλο, σαν να θέλουν να επικυρώσουν τη νέα τους απόφαση για την ιδανική ισορρόπηση.
Τι μπορούσαν άραγε οι ψυχές αυτές να αναγνωρίζουν ύστερα από την δοκιμασία της μακράς πολιορκίας, που τους έφερε στο έσχατο της απόγνωσης, και από εκεί στην μεγάλη απόφαση της Εξόδου;
Έπρεπε, να στήσουν πάλι όρθιες τις ψυχές τους, διότι όλοι γνώριζαν ότι θα έρθει ο χρόνος που θα πάρουν πάλι το δρόμο της επιστροφής για την πατρώα εστία.
Για τούτο και ο κύκλιος χορός. Το φαινόμενο της ζωής, ακόμη και στην πιο ακραία συνθήκη, υπακούει στο κύκλιο νόμο.
Φεύγουμε και επανερχόμαστε.
Και τούτοι οι μαχητές της ελευθερίας, αυτό υπερασπίστηκαν, με τον κύκλιο χορό τους στο Λιδωρίκι.
Είναι γιατί γνώριζαν, ότι η ύλη για να μετασχηματιστεί προς το καλύτερο, χρειάζεται, ακέραια την πίστη, το μαχητικό φρόνημα και το συμβολισμό της συλλογικότητας.
Στο σημείο αυτό ο λόγος στον ποιητή, ο οποίος ανοίγει την μεγάλη εικόνα της πορείας.
«…Ὦ χιονισµένε Παρνασσέ, σπηλιαῖς ’ς τό Λοιδορίκι,
Σεῖς ἴδετε καλόν χορόν ἀπ’ ἄνδραις καί γυναῖκες,
Ὁµορφονιαῖς καί γέροντες κἱ ἀνδρειωµένοι νέοι
Στένουν ζωνάρι ἕνα χορό καί εὔµορφα τραγουδοῦνε,
Κ’ ἡ νιαῖς ὁποῦ χορεύουνε φοροῦν ἀνδρίκια ῥοῦχα,
Καί µ’ ἄρµατα πλακόνουνε τά τρυφερά βυζιά τους.
Εἶναι τά Ἑλληνόπαιδα ’ποῦ ἀπ’ τό Μισολόγγι
Μέ τά σπαθιά τους ’γλύτωσαν ’ς τῆς νύχτας τό φεγγάρι,
Καί τόρα σταίνουνε χορό, ’ψηλά ’ς τό Λοιδορίκι.
Χορεύουν να ἡμερώσουνε την λύπη της καρδιᾶς τους,
Πῶς πλιά δέν θέλει, μεταϊδοῦν τούς νιούς ‘πού ἑχαθῆκαν·
Χορεύουν διά νά δώσουνε θάῥῥος εις την πατρίδα,
Πῶς ὅσο κι ἄν ἑμείνανε ’λίγα τά παλληκάρια,
Τα Στήθη τους δέν ’δείλιασαν ’ς τούς φόνους καί ’ς τό ἄίμα,
Καί χαίρονται καί τραγουδοῦν σάν ’ς ταῖς καλαῖς ήμεραις.»
Από την ημερομηνία άφιξης των σωμάτων της Εξόδου στις 16 Μαΐου 1826 μέσω Δωρίδας στο Ναύπλιο, μπορούμε να συμπεράνουμε, ότι το ποίημα, ίσως γράφτηκε το Μάιο του ίδιου έτους.
Για αυτό το λόγο, και ο μήνας αυτός αναφέρεται, στον τίτλο του ποιήματος.
Το ποίημα δημοσιεύθηκε, για πρώτη φορά, στις 15 Ιουνίου 1832 στο Ναύπλιο, στο φύλλο με αριθμό 18 της Εθνικής Εφημερίδας, ένα χρόνο πριν την άφιξη του Όθωνα στην Ελλάδα.
Επιπρόσθετα, στις υποσημειώσεις της Εφημερίδας, αναφέρεται σαφώς ότι « ο Χορός αυτός έγεινεν εις Λιδορίκι απαραλλάκτως ως περιγράφεται».
Αυτήν την εικόνα, θα αναπαράξει για διδαχή 100 χρόνια μετά την Έξοδο, ο Επαχτίτης Γιάννης Βλαχογιάννης, ιστορικός και συγγραφέας, στο λογοτεχνικό του κείμενο, ΑΣΤΡΑΠΟΚΑΜΑ από το βιβλίο του «ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΧΡΟΝΙΑ» ΑΘΗΝΑ 1930.
Αποτυπώνει, με τη σειρά του τη διαδρομή και τα δεινά της ομάδας των Εξοδιτών, που κατευθύνονταν προς το Ναύπλιο.
Στάθηκαν στο Λιδωρίκι, όπως γράφει, όπου έτυχαν φιλοξενίας και αφού στάθηκε η ψυχή τους, πήραν βαθιά ανάσα και όλοι μαζί ενώθηκαν στο χορό και έγιναν ένα.
Μέσα σε κλίμα ευφορίας πιά!
Επίσης ο Βλαχογιάννης στις σημειώσεις «Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833» αναφέρει ότι: «Η παράδοση λέει πως χόρεψαν κιόλα οι γενναίοι.Πρώτη φορά ήπιαν κρασί, ύστερα από την Έξοδο».
Στη συνέχεια σας παραθέτω απόσπασμα του κειμένου- ΑΣΤΡΑΠΟΚΑΜΑ-.
«είναι του Μεσολογγιού η θύμιση, η γλυκειά που ξαναγύρισε και έφεξε γύρω. Σηκώνονται από το τραπέζι το λιτό άντρες, γυναίκες, σιάζουν τα αχτένιστα μαλλιά, σφίγγουν τη μέση, χειροπιάνονται όλο νιάτα από θείο πιοτό, γεμάτη την καρδιά».Ένας σουλιώτης που’ κρυβε στα στήθια του τη σημαία του Μεσολογγιού, την ξετυλίγει, την κρεμάει απ’ ένα κλάδο. Δεν είναι πιά σημαία του πολέμου αυτή, φλάμπουρο είναι του γάμου,και κάνει τη χαρά του το λυπημένο συμπεθερικό,και παίρνει τη λαχτάρα της ζωής γιά νύφη, νύφη μιά και μόνη. Ο λόγος ο στοματικός , που φύλαξε του θείου αυτού χορού το θάμα, λησμόνησε για το τραγούδι να μας πει, που είπαν οι χορευτάδες…»
Η ιδιαίτερη σημασία του χορού, στο ποίημα του Τερτσέτη, καθώς και στο λογοτεχνικό κείμενο του Βλαχογιάννη, τοποθετεί, την έννοια του χορού ως πρεσβευτή της εθνικής ενότητας, του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Συμβολικά, η ένωση στο χορό, είναι η έκφραση της συλλογικής πράξης των Ελλήνων, ενάντια στην Οθωμανική Κυριαρχία.
Στο χορό συμμετείχαν, και οι αγωνίστριες γυναίκες από το Μεσολόγγι, σύμφωνα με τους δύο λογοτέχνες. Ίσως μπορούμε να υποθέσουμε, πως από το χορό αυτό δεν ήταν δυνατόν, να απουσιάζει, η Μεσολογγίτισσα ηρωίδα Χρυσηίδα Κοντσακάρη Καραγγελέ Μπαγιώργα.
Γίνεται αναφορά, στο όνομά της, για τη συμμετοχή στην Έξοδο και την πορεία για το Ναύπλιο μέσω Δωρίδος.
Μαζί της, πορεύθηκαν και άλλες ανώνυμες ηρωίδες συναγωνίστριές της. Έξι, τον αριθμό όπως διαβάζουμε στο φύλλο με αριθμό 144 με ημερομηνία 22 Ιουλίου 1884 της Εφημερίδας Δυτική Ελλάδα -Μεσολόγγι, που δημοσιεύθηκε ο επικήδειος λόγος για τη Χρυσηίδα,όπως εκφωνήθηκε από την Αγαθή Πανοπούλου.
Για τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου, ο χορός στο Λιδωρίκι λειτούργησε ως ευεργέτημα.
Μπήκαν πάλι στη γραμμή της δύναμής τους, εκείνης που τους κράτησε όρθιους μέσα στην πείνα, το διάστημα της πολιορκίας. Δίνουν υπόσχεση στους ίδιους, πώς όσο και αν έμειναν λίγοι, θα συνεχίσουν ως γένος στέλνοντας ταυτόχρονα προς όλους του Έλληνες, το μήνυμα, ελπίδας της νίκης, και πίστης στην ελευθερία του Έθνους.
Μετά το Λιδωρίκι φθάνουν στο Ναύπλιο. Εδώ τελειώνει ο δρόμος των εξοδιτών, από το σημείο αυτό θα γεννηθεί ο ευνοϊκότερος εκείνος χρόνος που θα τους φέρει πάλι, στο ελεύθερο Μεσολόγγι.
Ερχόμενοι στο Ναύπλιο, εξωτερικά είναι ρακένδυτοι και με ανοιχτές πληγές.
Ο χορός όμως τους έχει αναβαπτίσει! Η θέα τους γίνεται δύναμη υποβλητική, που παρακινεί τον θαυμασμό.
Είναι καταγεγραμμένο το περιστατικό με τον Διδάσκαλο του Γένους Γεώργιο Γεννάδιο, παρόντα στην άφιξή τους, να ανεβαίνει στη ρίζα του ιστορικού πλατάνου και να εκφωνεί πατριωτικό λόγο, για συνέχιση του αγώνα και με χρήματα να συγκεντρώνονται υπέρ του υπέρτατου στόχου, από τους παρευρισκόμενους, όπως μας πληροφορεί ο Γ.Αθανασιάδης-Νόβας, στον πανηγυρικό λόγο του, με τίτλο: «Δοξαστικό της εξόδου του Μεσολογγίου».
Τέλος, τα δυό λογοτεχνικά κείμενα των Τερτσέτη και Βλαχογιάννη και οι ιστορικές αναφορές, φυλάττουν ως τεκμήρια και συμβάλλουν στη συλλογική μνήμη, η οποία δημιουργεί το ιστορικό μας γίγνεσθαι και διαιωνίζει την εθνική μας ταυτότητα.
Η Αδελφότητα Ναυπακτίων Αττικής, με την υποστήριξη των Δήμων Δωρίδος, της Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου και την Διεθνή Αδελφότητα Απογόνων των ελεύθερων Πολιορκημένων Μεσολογγίου, προγραμματίζει μια Κυριακή του 2022, την αναπαράσταση του χορού στο Λιδωρίκι και την κινηματογράφησή του ως δρώμενο.
Με τη συμμετοχή των μελών του ομίλου ιστορικής φορεσιάς και οπλισμού «ο Λιάρος» και των πανηγυριστών του «Αη Συμιού», που φέρουν γονιδιακή και συναισθηματική εγγύτητα με τους ήρωες εκείνης της εποχής.
Η δράση αυτή εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα, με άξονα την προσωπικότητα του Γιάννη Βλαχογιάννη, μια εμβληματική μορφή της ελληνικής λογιοσύνης, ταυτισμένη με τη δημιουργία των Γενικών Αρχείων του Κράτους, την έρευνα, τη διάσωση και έκδοση αρχειακού υλικού.
Αξίζουν συγχαρητήρια στον κύριο Κωνσταντίνο Καρκανιά, πρόεδρο της Διεθνούς Ακαδημίας της Ελευθερίας, ο οποίος, είναι η ψυχή, κάθε υψηλής πράξης που έχει στόχο να αναδεικνύει, να τεκμηριώνει και να υπερασπίζεται, τα πρόσωπα και τα συμβάντα, του μείζονος εκείνου ηρωικού χρόνου της Ιεράς Πόλεως του Μεσολογγίου.
Για την τιμή, να με προσκαλέσει και να με συμπεριλάβει στους ομιλητές της ημερίδας «ΔΡΟΜΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ» που οργάνωσε η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος, σε συνεργασία με την Αδελφότητα Απογόνων Ελεύθερων Πολιορκημένων Μεσολογγίου, την Αρχαιολογική-Ιστορική Εταιρεία Δυτικής Στερεάς Ελλάδας και τον Ορειβατικό και Χιονοδρομικό Σύλλογο «Η Βαράσοβα», του οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Διονύσιος Σολωμός – Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Σχεδίασμα Γ’. 1844.ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΑΡΑΣΛΗ.ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ-ΑΠΑΝΤΑ-ΤΑ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ- ΥΠΟ ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ.ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΤΥΠΟΙΣ Π.Δ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ.1901.
Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833,Αθήνα,1940.
Γεώργιος Τερτσέτης– Ο χορός των οπλαρχηγών και η νύχτα του Μαίου-. Ποιήματα. Αθήνα,1847.
Γιάννης Βλαχογιάννης, -Αστραπόκαμα– από Τα Μεγάλα Χρόνια. Αθήνα 1930.
Οδυσσέας Ελύτης, Θάνατος και ανάστασις του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 1971.
Γεώργιος Αθανασιάδης Νόβας, Δοξαστικό της εξόδου του Μεσολογγίου. Από «Το Εικοσιένα» Πανηγυρικοί Λόγοι. Ακαδημαϊκών εκδόσεων Ακαδημίας Αθηνών, «Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη», Αθήνα 1977.
Εθνική Εφημερίς , Αριθμός 18,Ναύπλιο, 1832.
Εφημερίδα – Δυτική Ελλάς, Μεσολόγγι,22/7/1884.
* Η Σταυρούλα Πολονύφη είναι Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης,
π. Υπάλληλος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδας. Υπουργείο Πολιτισμού.
**Το κείμενο παρουσιάστηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2021 στο Τρικούπειο Πολιτιστικό Κέντρο
Ι.Π. Μεσολογγίου .
