Κατά την τελευταία περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η Κωνσταντινούπολη είχε εξελιχθεί σε μία «ελληνική πόλη», η οποία είχε συνενώσει την αρχαία Ελληνική Παιδεία με τον Χριστιανισμό. Τα νέα ήθη δημιούργησαν έναν νέο πολιτισμό, βάση του οποίου αποτελούσε η αρχαία ελληνική σκέψη. Επίσης, η Πόλη απέκτησε δική της οικονομική δραστηριότητα και αναδείχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα του παγκόσμιου εμπορίου. Οι έμποροι όλων των λαών διεκδικούσαν την απόκτηση προνομιακών δικαιωμάτων εμπορικής δραστηριότητας στις αγορές της. Μεγάλος αριθμός Ελλήνων από όλα τα διαμερίσματα της χώρας, αλλά ιδιαίτερα κάτοικοι των χωριών της Δυτικής Φθιώτιδας, της Ευρυτανίας και της ορεινής Ναυπακτίας είχαν συχνές επισκέψεις στην “Πόλη“. Πολλοί εγκαταστάθηκαν εκεί μόνιμα και άλλοι για μικρό ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για εμπορικούς λόγους, για τεχνικές και άλλες εργασίες, για σπουδές των παιδιών τους κ.λ.π.. Ο αυξημένος αριθμός τους συνέβαλε καθοριστικά στο να αποκτήσουν οι ιδιαίτερες πατρίδες τους το προσωνύμιο Πολιτοχώρια” = χωριά της “Πόλης“.
Την ονομασία “Πολιτοχώρια“, τη διατήρησαν τα χωριά αυτά και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μάλιστα ως περιοχή των “Πολιτοχωρίων” εθεωρείτο η καρδιά της “Ρούμελης“. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Τούρκοι ονόμασαν την περιοχή αυτή “Ρούμελη“, που σημαίνει τουρκικά, των “Ρωμιών ή χώρα” (Ρουμ = Ρωμιός + ιλί = χώρα = Ρούμ-ιλι = Ρούμελη).
Χάρη στην εργατικότητα και τη διορατικότητά τους, αρκετοί Ευρυτάνες πλούτισαν και προόδευσαν. Μερικοί από αυτούς μάλιστα πήραν την πρωτοβουλία και το 1812 ίδρυσαν την Αδελφότητα Ευρυτάνων Κωνσταντινούπολης, που σιγά σιγά πλαισιώθηκε από τη συντριπτική πλειοψηφία των συντοπιτών τους μεταναστών.
Δύο χρόνια μετά ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία. Τα μέλη της αδελφότητας των Ευρυτάνων, λόγω επαγγελματικών δραστηριοτήτων, προφανώς και είχαν σχέση με την τότε αστική τάξη της Ρωσίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, σιγά σιγά, η αδελφότητα να μετατραπεί σε χώρο στρατολόγησης επίλεκτων στελεχών. Πρόσωπα σημαντικά, όπως οι Ευρυτάνες Ζαχαρόπουλος, Καρανίκας, Πετροκώστας ή Πετροκωστόπουλος (από τη Δομνίστα)(1) και Παλαιόπουλος (από τη Δομνίστα;), ο οποίος αποτελούσε σύνδεσμο με τον τσάρο Νικόλαο, στρατολογήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία. Αρκετοί από αυτούς έφτασαν μέχρι τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και κατατάχτηκαν στο Κίνημα του Υψηλάντη.
Πολλοί μετανάστες, με την επιστροφή τους, μόνιμη ή προσωρινή, μεταλαμπάδευσαν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας στους μόνιμους κατοίκους. Αυτοί αποτέλεσαν, με τα λόγια και τις πράξεις τους, τους τοπικούς πυρήνες της επανάστασης.
Οι σκοποί της Φιλικής Εταιρείας δεν άφησαν αδιάφορους τους κατοίκους των χωριών της ορεινής Ναυπακτίας, της νότιας Αιτωλίας, της Ακαρνανίας και της Ευρυτανίας. Ο πρώτος Κραβαρίτης που μυήθηκε στα σχέδια και τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας ήταν ο Κρυονερίτης Δαμιανός. Παράλληλα με τον Δαμιανό, δουλειά για λογαριασμό της Φιλικής Εταιρείας έκανε και ο δάσκαλος Παναγιώτης Κολοτούρος, από τον Πλάτανο Ναυπακτίας, που μυήθηκε στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας το 1819. (2)
Ο Δαμιανός καταγόταν από τα Κουτουλίστια (Κρυονέρια) της ορεινής Ναυπακτίας. Ήταν ηγούμενος στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, που έχτισε ο ίδιος το 1805, κοντά στην Λομποτινά (Άνω Χώρα). Το κοσμικό του όνομα ήταν Δημήτριος Τσουνόπουλος. Ο Δαμιανός, όταν το 1818 βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη, μυήθηκε από τον ίδιο τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ και στη συνέχεια, πήρε την εντολή, επανερχόμενος στην Ελλάδα να μυήσει και άλλους Έλληνες.
Από ένα γράμμα που άφησε στη μάνα του ο Ιεραπόστολος της Φιλικής Εταιρίας Δαμιανός, με ημεροχρονολογία 5η Ιουνίου 1821, μαθαίνουμε ότι αυτός μύησε τον Γιαννάκη Γιολδάση και άλλους πολλούς στα μυστικά των Φιλικών. Ο Αθανάσιος Γιαννακόπουλος στο βιβλίο του, που φέρει τον τίτλο: «Στα αχνάρια των Γιολδασέων», το παραθέτει αυτούσιο.
«1821 ΙΟΥΝΙΟΥ 5. Κάνω θύμηση με το γράμμα του κυρ Γιώργη Παπαζαχαρόπουλου από το Παρίσι και με το γράμμα του κυρ Ιβούργκα, καθώς με πρόσταξαν Απόστολο, ο Πατριάρχης και ο κυρ Γεώργης ο άνωθεν. Έδραμα εις τον κλήρον, εκήρυξα την ελευθερίαν ως απόστολος, όπου ήμουνα. Εις Μουδανίτσαν πρώτον εβγήκα. Έκαμα αδελφόν τον Ταλαρή τον Δεσπότη και τον καπετάν Διοβουνιώτην. Εις το Δαδί τον Πρωτοπαπά. Σ’ τα Σάλωνα τον κυρ Νάκο. Στο Λιδωρίκη τον Κοτσάμπαση κυρ Αναγνωστάκη και καπετάν Σκαλτσά. Σ’ το Κράββαρι τον Πιλάλα, τους Καναβαίους, τον Σισμάνην, τους Ξυδαίους, και τον Γιώργη Πλατανιώτην. Σ’ το Καρπενήσι τον καπετάνΓιαννάκη Γιολδάση. Σ’ το Απόκουρο τον καπετάν Σιαδήμα και τους προεστούς. Σ’ τον Έπαχτο τον κυρ Βλάχο, τον κυρ Αναγνωσταρά και τον Χαράλαμπο Καλογερογιάννο. Σ’ το Γαλατά τον Θανάση Κόντο και τον Ηγούμενο στον Πρόδρομο. Σ’ το Μεσολόγγι τον κυρ Κωστή και τους τρεις προεστούς της χώρας. Σ’ το Ανατολικό τον κυρ Σπυράκη. Σ’ το Σταμνά τον κυρ Αναγνωστάκη. Και στο Βραχώρι τον κυρ Μεγαπάνο και τον έβαλα ως την Άρτα προεστό και καπετάνιο. Σ’ το Μαλανδρίνο τον κυρ Παπαγεώργη από τη Σεργούλα. Τώρα γράφω δια της χειρός μου και το αφήνω της μητέρας μου, επειδή τρέχω εις τον πόλεμον με τους αγαρηνούς και επειδή λαβώθηκα στο κεφάλι εις τα Καστέλια μη και σκοτωθώ δια την ελευθερίαν. Αφήνω το γράμμα μου εις τους αδελφούς όπως είχα σ’ τα βιλαΐτια με το γράμμα του Πατριάρχου και του κυρ Γιώργη καθώς γράφει, να υπερασπισθούν τους κληρονόμους μου τώρα εις την ελευθερίαν της Κωνσταντινουπόλεως να τους αγαπούν ως και εγώ απεφάσισα ό, τι με ακολουθήσει δια σωτηρίαν της ελευθερίας. Αν τους έπιαναν οι Τούρκοι εγινόνταν Γκαρμπάνια της ελευθερίας. Τώρα ο Κύριος εβοήθησε, πρέπει να αγαπά ο αφέντης τους γαμβρούς μου ως δούλους του. (Δαμιανός Κτίτορας της Αγίας Μονής «Αγίου Δημητρίου» «Αγίου Λιδωρικίου» Απόστολος της ελευθερίας»). (3)
Πηγές: 1. Βασιλικής Κρητικού – Γρηγοροπούλου: Παρέμβαση, με θέμα: «Στους αγωνιστές του ’21 υπάρχει και ο Κωνσταντίνος Πετροκώστας ή Πετροκωστόπουλος, κάτοικος Δομνίστας», στο Συνέδριο του Δήμου Δομνίστας, που έγινε στις 23, 24 & 25 Ιουλίου 2010 στις Κοινότητες του πρώην Δήμου Δομνίστας. Εμπεριέχεται στα Πρακτικά του Συνεδρίου, τόμος Α΄, σελ. 231
2. Ντίνου Μακρυγιάννη: «Η Ναυπακτία στο εικοσιένα», εκδόσεις «Αντίλαλος», σελ. 33
3. Αθανασίου Γιαννακόπουλου: «Στα αχνάρια των Γιολδασέων», Θεσσαλονίκη 2012, σελ. 46
4. Λίνου Υφαντή: Άρθρο, με θέμα: «Αδελφότητα Ευρυτάνων Κωνσταντινούπολης: Ο δίαυλος της Φιλικής Εταιρείας στη Δυτική Στερεά», δημοσιεύτηκε στο agrinionews στις 21 Ιανουαρίου 2021
