Στρατευμένη τέχνη

Η επέτειος γέννησης του Μάνου Χατζιδάκι, αποτέλεσε αφορμή για τις συνήθεις εγκωμιαστικές αναφορές, με τη συνήθη δόση υπερβολής και μονομερούς αποτίμησης, που τις συνοδεύουν, συνήθως.

Θα είχε ενδιαφέρον, ωστόσο, με αφορμή το επετειακό γεγονός, να εντρυφήσουμε στη σχέση της τέχνης, αυτού μάλιστα του επιπέδου, με τον πολιτικό και κοινωνικό περίγυρο. Ο Μάνος Χατζιδάκις, που έφυγε από κοντά μας, μάλλον πρόωρα, πριν 24 χρόνια, δεν ανήκε, βέβαια, σε αυτό που θα αποκαλούσαμε «στρατευμένη τέχνη», με την έννοια της ενεργού συμμετοχής σε κάποιον κομματικό οργανισμό ή, έστω, της ένθερμης υπεράσπισης μιας συγκεκριμένης ιδεολογικής αντίληψης και πολιτικής πρότασης.

Αν και δεν έκρυβε τη συναισθηματική και πολιτική σχέση του με τη συντηρητική παράταξης, κυρίως στη μεταπολιτευτική της εκδοχή, της ΝΔ, απέφυγε την ταύτιση μαζί της, μέσω της κατάληψης αξιωμάτων, με άμεση πολιτική αναφορά, όπως συνέβη με άλλες, εξίσου εμβληματικές προσωπικότητες, με αντίστοιχο καλλιτεχνικό εκτόπισμα, όπως ο Σταύρος Ξαρχάκος και η αείμνηστη Άννα Συνοδινού.

Η τελευταία, μάλιστα, διετέλεσε και υφυπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών, στις κυβερνήσεις Κωνσταντίνου Καραμανλή και Γεωργίου Ράλλη (1977-81). Μοναδική, ίσως, εξαίρεση, ως προς τον Μάνο Χατζιδάκι, η ανάληψη της διεύθυνσης του Γ` Προγράμματος του Ραδιοφώνου, επί πρωθυπουργίας Κωνσταντίνου Καραμανλή, που υπήρξε σύντομη και περιπετειώδης, καθώς η προσπάθεια εισαγωγής καινοτομιών, αλλά και έκφρασης νέων τάσεων και ρευμάτων, που ξεπερνούσαν κατά πολύ τα όρια αντοχής της συντηρητικής παράταξης, προκαλούσαν διαρκείς τριβές, που ήταν μοιραίο κάποια στιγμή, παρά τη στήριξη του τότε πρωθυπουργού, να φτάσουν στη ρήξη.

Έχει μείνει, ωστόσο, μέχρι σήμερα, εκείνη η περίοδος, αξεπέραστο σημείο αναφοράς, έχοντας καθιερώσει το Τρίτο Πρόγραμμα, της Κρατικής Ραδιοφωνίας, συνώνυμο της πρωτοπορίας, της υψηλής αισθητικής και της αδέσμευτης, αλογόκριτης σκέψης και έκφρασης. Ίσως γι` αυτό, παρά τη δεξιά του καταγωγή, είχε γίνει αποδεκτός και στο χώρο της Αριστεράς, με πιο ενδεικτική στιγμή, την καλλιτεχνική του συμμετοχή, στο Φεστιβάλ Νεολαίας «Αυγής-Θούριου», δηλαδή της νεολαίας του τότε ΚΚΕ Εσωτ.

Η προσωπική σχέση με τον Μίκη Θεοδωράκη, αλλά και την Μελίνα Μερκούρη, συνέβαλαν στην ευρεία, υπερκομματική αποδοχή του, ενώ έχει μείνει στην ιστορία, η συνάντηση του με τον Ανδρέα Παπανδρέου, λίγο πριν την «αναχώρηση» του, στη διάρκεια μιας από τις τελευταίες, «αποχαιρετιστήριες» συναυλίες του. Προς επίρρωση υπενθυμιζόταν η νεανική του στράτευση, στις τάξεις της ΕΠΟΝ, αλλά και η τολμηρή συνηγορία του, υπέρ του ρεμπέτικου, σε μια περίοδο που το είδος και οι άνθρωποι που το υπηρετούσαν, αντιμετωπίζονταν ως κοινωνικοί παρίες. Έχει μείνει μοναδική, μια σχετική διάλεξη του, όπου είχε δημιουργηθεί το αδιαχώρητο, ενώ το έργο του «Ο σκληρός Απρίλης του 45», αποτυπώνει, ακριβώς, την αγριότητα της εποχής.

Από την άλλη, ως σκοτεινό σημείο στη δημόσια διαδρομή του, έχει μείνει η στάση του, στην περίοδο της δικτατορίας, που είχε κριθεί ως συγκαταβατική. Όπως, μάλιστα, αποκάλυψε πρόσφατα ο Αλέξανδρος Λυκουρέζος, η συναλλαγή του, με τον «οικονομικό εγκέφαλο» της χούντας και εκ των πρωταιτίων του πραξικοπήματος, Νικόλαο Μακαρέζο, εξαιτίας φορολογικών εκκρεμοτήτων, είχε προκαλέσει τη δυσφορία φίλων του, όπως η Μελίνα Μερκούρη, αν και γρήγορα επήλθε η συμφιλίωση.

Η περίπτωση, πάντως, του Μάνου Χατζιδάκι, μέσα και από τις αντιφάσεις της δημόσιας διαδρομής του, προσφέρεται για έναν ευρύτερο προβληματισμό, για τη σχέση Τέχνης και Πολιτικής.